«عدل»، ضد ظلم و جور و هم معنی با «قسط» می باشد. در زبان فارسی عدل، معادلِ «داد» و عدالت، معادل «دادگری» است. «دادگستر» به معنای گسترندهٔ عدل است.
«عدل»، به معنای رعایت حقوق دیگران در برابر ظلم و تجاوز بکار می‌رود. از این رو، عدل را به معنی: «اعطاء کل ذی حقٍ حَقَّه» گرفته‌اند. برخی در معنای عدل توسعه داده‌اند و آن را به معنی: «هر چیزی را در جای خود نهادن یا هر کاری را به وجه شایسته انجام دادن» به کار برده‌اند.
عدل و عدالت، دارای گستره ای وسیع است و در حوزه‌های گوناگون کاربرد دارد و در هر حوزه‌ای به معنای خاصی بکار می‌رود. بنابراین، در همۀ شئون فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و… جریان می یابد. تا جایی که:
وَ قَالَ النَّبِيُّ (ص): بِالْعَدْلِ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْض [۱]
«آسمان ها و زمین به موجب عدل بر پاست».
عدالت در اصطلاح فقهی، صفت کسی است که گناه کبیره نکند و بر گناه صغیره اصرار نورزد. عدالت اجتماعی، یعنی: طراحی و اجرای نظام حقوقی به گونه‌ای که هر کس به حق و حقوق خود برسد و به کسی ستم نشود و هر شخصی در مقابل آن حقوق، وظایفی را انجام دهد، یا مسئولیت و عواقب تخلف از آن را بپذیرد.
عدالت، نسبت به سایر ارزش های معنوی مانند: مساوات، برابری، جود و … از جایگاه والاتری برخوردار است، همانگونه که وقتی از امام علی (ع) پرسیدند: عدل برتر است یا بخشش؟ حضرت در جواب فرمودند:
الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا وَ الْجُودُ يُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا وَ الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ وَ الْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا.[۲]
«عدالت، هر چیزی را در جای خود می نهد، در حالی که بخشش آن را از جای خود خارج می سازد. عدالت تدبیر عمومی مردم است، در حالی که بخشش گروه خاصی را شامل می شود، پس عدالت شریف تر و برتر است».
عدالت در اسلام از موضوعات فوق العاده ارزشی و دارای جايگاه ويژه و در كتاب و سنت اهل بيت پيامبر (ص) مورد توجه بسيار قرار گرفته است. گر چه عدل در شيعه، يكی از اصول دين و از صفات خداوند متعال است، لكن در اينجا مباحث مربوطه به عدل و عدالت، بيشتر از جنبه‌ی اجتماعی مورد نظر می باشد.
از منظر دین اسلام، انسانها آرمان گرا بوده و همواره به دنبال اهدافی هستند که به تعالی و ترقّی آنان منجر شود. بدون شک، یکی از اهداف و آرمان های بشری در طول تاریخ، اجرای عدالت در ابعاد مختلف آن بوده است. تمام انسانها خواستار عدالت می باشند و همواره در زندگی خود از آن دم می زنند و از نابرابری و تبعیض بیزاری می جویند. در راستای تحقق این هدف و برای نیل به زندگی عدالت مدار، مکتب رهایی بخش اسلام، تمامی ساز و کارهای برقراری قسط و عدل را در اختیار بشر قرار داده است.
قرآن می فرماید:
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ.[۳]
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، همواره برای خدا قیام کنید و به عدالت گواهی دهید، دشمنی با جمعیّتی شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند، عدالت کنید که به تقوا نزدیک‌تر است و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که خداوند از آنچه انجام می‌دهید با خبر است».
یکی از عوامل انحراف از عدالت در این آیه آمده است و هشدار می‌دهد که کینه و عداوت‌های قوی و تسویه حساب های شخصی، نباید مانع از اجرای عدالت و موجب تجاوز به حقوق دیگران گردد، زیرا عدالت از همه این ها بالاتر است. عدالت به عنوان مهمترین رکن تقوا نیز مورد تأکید قرار گرفته و ریشه واقعی انحراف از عدالت، بی تقوایی دانسته شده است.
نکته مهم این که: تنها عدالت نظری و تئوریک مورد توجه اسلام نیست، آنچه مهم تر است عمل و اجرای عدل است. اسلام، قانون جامع عدالت است. تمامی تعالیم این دین آسمانی موزون و عدالت مدار است. اگر به دستورات عقلانی و مترقی دین پیامبر خاتم (ص) توجه شود و در زندگی به کار گرفته شود، عدالت به معنی واقعی و در همۀ زمینه های فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … اجرا خواهد گردید و بشریت مزّۀ شیرین عدل و داد را در تمامی شئون حیات خویش خواهد چشید.
قرآن می فرماید:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.[۴]
«خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد. و از فحشاء و منکر و ستم، نهی می‌کند، خداوند به شما اندرز می‌دهد شاید متذکر شوید».
از آنجا که عدالت با همه قدرت و شکوه و تأثیر عمیقش، در مواقع بحرانی و استثنائی به تنهایی کار ساز نیست، بلافاصله دستور به احسان را پشت سر آن می‌آورد؛ یعنی در طول زندگی جایی که عدالت به تنهایی امکان پذیر نیست انسان نیازمند ایثار و گذشت و فداکاری است.
اسلام، علاوه بر این که، به عنوان یک بسته‌ی کامل قانون و دستور العمل تئوری، اجرای عدالت را تضمین می کند، از پشوانه ی بی نظیر الگوهای عملی عدالت و دادگستری برخوردار است. پیشوایان پاک و امامان معصوم شیعه (ع)، هریک در زمان خویش، عالیترین نمونه‌های عدل و داد بوده‌اند، که روش و منش والای آنان، بهترین دلیل بر اثبات حقانیت عدالت مداریِ این دین است. چنانکه، مولای عزیزمان علی (ع) مجسمه‌ی کامل و اُسوه‌ی بی بدیل عدل و داد بود، تا آنجا که: شدّت عدالتش موجب شهادتش شد. «قُتِلَ فی مِحرابهِ لِشدَّهِ عَدلِه».
طبق احادیث وارده در متون دینیِ شیعه و اهل سنت، فرجام جهان به دست ابر مردی از تبار صالحان، به عدل و داد منتهی خواهد شد. در آن روزگاران، نسیم عدالت مهدوی چنان در همۀ شئون حیات انسانی و حتی در تمامی هستی دمیده خواهد شد، که جان ها را نشاط خواهد بخشید و جهان تفتیده از ظلم را به گلستان زیبای عدل و داد بدل خواهد نمود.[۵]
خودِ این چشم داشت و انتظار، در عصر غیبتِ دوازدهمین عدالت گستر جهانی، شور وشوق عدالت طلبی و دادگستری را در یکایک پیروان و مردمان روی زمین زنده می کند و آن ها را به سوی برابری و داد به حرکت وا می دارد.
… آن روز دیر نیست و صبح نزدیک است (الیس الصبح بقریب؟!).
—————————————– کتاب مهمنسی اسلام ج ۲ تالیف مهندس ابراهیم حنیف نیا
[۱] . تفسير الصافي، ج۵، ص ۱۰۷.
[۲] . نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص ۵۵۳.
[۳] . مائده / ۸.
[۴] . نحل / ۹۰.
[۵] . مَهْدِيُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً (الغيبة( للنعماني)، ص۸۲).
