۴ـ دين ايمان و معنويت
امروز جهان پر آشوب ما، برای رفع نگرانی ها و دغدغه های فراوان، بیش از هر زمانی به ایمان و معنویت نیازمند است.
این نیاز مبرم، از نظر متخصصان و برگزیدگان علمی دنیا پنهان نیست. تا آنجا که، از معنویت و ایمان به عنوان یک استراتژی مهم کاربردی و تأثیر گذار، در فرآیند درمان مشکلات فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسیِ جوامع بهره گیری میشود.
بعد معنوی، یکی از اصلی ترین ابعاد وجودی بشر می باشد و نیازهای معنوی، به مراتب مهمتر از نیازهای مادی است. تقویت نیازهای روحی و تأمین بهداشت روانی، با توجه به ارتقاء بعد معنوی بشر امکان پذیر می باشد. بدین روی، در اسلام به این اساسی ترین نیاز بشر، عنایت ویژه ای مبذول گشته است و دین خدا به نیکوترین وجه، متکفّل تأمین غذای معنویت در جانها می باشد.
برای این که اهمیت «ایمان» و «معنویت» بهتر تبیین شود و علت تأکید اسلام بر این موضوع آشکارتر گردد، بد نیست مقداری به واکاوی این دو واژه بپردازیم.
ایمان از ریشۀ «أمن» مشتق شده و ضد «خوف»[۱] است و در اصل، به معنیِ سکون و آرامش و برطرف شدن وحشت و اضطراب میباشد. ایمان به چیزی، به معنی حصول سکون و آرامش نسبت به آن چیز است.[۲] پس، مؤمن کسی است كه به حق ایمان داشته باشد و با آن، قلبش مطمئن و آرام و بى اضطراب باشد و خودش، یا دیگری را در امن و آرامش قرار دهد.
ايمان، بارقه ای ملكوتى، نوعى باور و خودآگاهى در برابر فطرت الهى و پاسخ به نداى وجدان است. به عبارتی دیگر، ايمان نوعى احساس وجدانى، يافتن و باور داشتن است و سبب حیات و نشاط توأم با سکون و آرامش برای قلب می گردد و روح را تجلیگاه تابش فروغ تابناک خود می سازد.
هُوَ الَّذي أَنْزَلَ السَّكينَةَ في قُلُوبِ الْمُؤْمِنينَ لِيَزْدادُوا إيماناً مَعَ إيمانِهِم.[۳]
«اوست آن كس كه در دل هاى مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ايمانى بر ايمان خود بيفزايند».
ایمان، به مانند درخت تنومندی که ریشه در قلب دارد، شاخ و برگ و ثمرات آن، در عمل و رفتارِ انسان ظاهر میشود و شگفتی میآفریند. نیز میتوان گفت: ایمان چون خونی که از قلب سرچشمه میگیرد، در همۀ بخشها و اعضای وجود آدمی به جریان میافتد و آنها را شاداب نگاه میدارد. نتیجۀ این فرآیند، در شکل رفتار و اخلاق حسنه آشکار شده، زندگی را معنا دار می نماید. لذا، باید سر چشمه‌ی ارزش ها و رفتارهای اخلاقی را در ایمان آدمیان جستجو کرد.
«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السّلام): الْإِيمَانُ مَا اسْتَقَرَّ فِي الْقَلْبِ وَ أَفْضَى بِهِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَدَّقَهُ الْعَمَلُ بِالطَّاعَةِ لِلَّهِ وَ التَّسْلِيمِ لِأَمْرِه».[۴]
«از امام کاظم (علیه السّلام) فرمود: ایمان در قلب استقرار یافته و آنرا به سوی خدا میبرد و عمل توأم با طاعت الهی و تسلیم امر خدا، تصدیق کنندۀ آن است».
معنویت، که از ایمان سرچشمه میگیرد، حالتی قدسی است که همۀ رفتارهای دینی، ارزش های اخلاقی و عرفانی را در بر می گیرد و به عنوان منبع انرژی در معنا بخشی به زندگی قلمداد میشود. «معنویت» از ماده «عنی یعنی، معنی» است، یعنی: آنچه از لفظ اراده می شود.
توضیح اینکه: لفظ، همیشه نمایندۀ معنا است و حقیقت و اصل هر چیزی، معنای آن چیز است. هر گاه بخواهیم حقیقت چیزی را بیان نماییم، آن را در قالب لفظی که برای آن معنا وضع شده بیان می کنیم.
پس لفظ، ظاهر و معنی، باطن است و لفظ، اشاره و علامت است، که ذهن را متوجه حقیقت یک چیز میکند. الفاظ بدون معنی، بیهوده اند و ارزشی ندارند. هیچ گاه لفظِ شیرینی، کام را شیرین نمی کند. واژۀ عدالت، شجاعت، نور، علم و سایر الفاظِ زیبا، اگر از معنا تهی باشند، لذّت و ارزش و اثری ندارند (با حلوا حلوا گفتن دهان شیرین نمی شود).
نام فروردین نیارد گل به باغ شب نگردد روشن از اسم چراغ
وقتی از معنویت سخن می گوییم، مقصودمان این است که این عالم مادّی ظاهری دارد، که مانند الفاظِ کلمات است و یک باطن دارد، که آن، اصل و حق است. باید از این پوستۀ ظاهر دنیا گذشت و به مغز نایل شد، تا حقایق دست یافتنی شود.
چشم دل باز کن که جان بينی آن چه نا ديدنی است آن بينی
دین و ایمان و معنویت، سه عنصر به هم پیوسته و گره خورده‌اند، تا آنجا که گاهی این سه واژه به یک معنی بکار می روند و مفهوم واحدی را در ذهن متبادر می سازند.
اسلام یک دین سخت و زبر و خشک نیست، بلکه یک آیین گرم و لطیف و نرم است. لطافت و طراوت و حرارت این مکتبِ پویا، با ایمان و معنویتِ موجود در آن تأمین گشته است. اسلام به سان یک حقیقت زنده و موجود دارای حیات، با طرف داران خود برخورد می کند و همگان را در آغوش معنوی خویش گرم و شاداب می کند.
اسلام، تنها یک پیکر نیست، که در قالب یک سری تعالیم لفظی و دستوری ظاهر شده باشد، بلکه این دین، دارای روح و معنویتی است که در عمق جان انسان ها نفوذ می کند و آنان را متحوّل می سازد. پیروان راستین این مکتبِ زندگی ساز، در اثر پای بندی و عمل به مقررات اسلام، چنان آرامش و نشاطی را در درون خویش احساس می کنند، که هیچ گاه با بیان و زبان قابل وصف نیست.
ایمان و معنویت دین اسلام، آثار گران بهایی به ارمغان می آورد، که برخی از این دست آوردها را می توان چنین شمارش کرد:
- ایجاد آرامش و اطمینان در زندگی
- لذّت بخشی به رفتار و کردار انسان ها
- تقویت صبر و مقاومت در برابر مشکلات و سختی ها
- زنده نگاه داشتن روحیۀ گذشت و ایثار و شجاعت و شهامت
- اصلاح ادب و اخلاق مردمان
- هدفمندی و نظام بخشی به حیات بشر
- تأمین سلامت و بهداشت روح و روان
- رهایی از سرگردانی و بیهودگی در کارها
- فهم معنای زندگی و جلوگیری از پوچی و نا امیدی و سردرگمی
- وحدت گرایی و ایجاد روح جمعی و هم دلی و هم گرایی در جامعه
- تسلط بر نفس و غلیه بر هوا و هوس و…
نیروی ایمان و معنویت، همزمان در دو جبهه تأثیر گذار می شوند، یعنی: هم اثر مثبت دارند و هم اثر منفی.
تأثیر مثبت آنها بر رفتار و صفات نیک اخلاقی است. جهت گیریِ آنها در این جبهه، بذر نیکی ها را پرورش می دهد، گل های صداقت و پاکی را در وجود انسان شکوفا میکند و فضیلت ها و اخلاق حسنه را بارور می گرداند.
اثر منفی آن بر رفتار و کردار ناپسند است که در این بُعد، آفتها و خارهای راه زندگیِ هدفمند را میسوزاند و رذیلت ها و اخلاق سیّئه را ریشه کن می نماید.
پیشوای دانش و بینش، حضرت صادق (ع) تأثیر ایمان را در زندگی دین مدارانۀ مردمان، این گونه پرشور ترسیم می فرمایند:
إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَشَدُّ مِنْ زُبَرِ الْحَدِيدِ إِنَّ الْحَدِيدَ إِذَا دَخَلَ النَّارَ لَانَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَوْ قُتِلَ وَ نُشِرَ ثُمَّ قُتِلَ وَ نُشِرَ لَمْ يَتَغَيَّرْ قَلْبُهُ.[۵]
شنو این حـدیث و بشو با خبر که مؤمن ز آهن بود سخت تر
که آهن به آتش چو افکنده شد تغیــّر پـذیر و دگـرگـونه شد
ولی جان مؤمـن گر آتش زنند سپس زنـده و باز او را کشند
شکست و زبونی و اندوه و آه نیابد به قلب و دلش هیچ راه[۶]
لازم است بدانیم که ایمان، جز با عمل تقویت نمی شود. چنانکه امیرالمؤمنین (ع) در نهج‌البلاغه اعمال صالح را زاینده و رویندۀ ایمان معرفی می کنند و می فرمایند:
بِالصَّالِحَاتِ يُسْتَدَلُ عَلَى الْإِيمَانِ.[۷]
يُسْتَدَلُ عَلَى الْإِيمَانِ بِكَثْرَةِ التُّقَى وَ مُلْكِ الشَّهْوَةِ وَ غَلَبَةِ الْهَوَى.[۸]
راه ایمـان گر گزیـدی ای پسـر
راحـت دنیـا نمـا بیـرون ز سـر
راه ایمـان نی ره تـن پروریست
راه فـریاد و عــدالت گستریست
جـان خـود آمـاده‌ی پیـکار کن
ضعف وسستی ریشه زن ازبیخ وبُن[۹]
یکی از اصلی ترین علّت سفارش اولیای دین بر قرائت قرآن و خواندن دعاهای وارده از سوی معصومین (ع) این است که، خواندن آیات و ادعیه، از بهترین و زیبا ترین راهکارهای ایمان افزایی و معنویت بخشی برای وجود انسان است. آدمی با خواندن آیات قرآن و دعاهای لطیف و پر مغز، به عالم معنا پرواز می کند، از مُلک رها شده به ملکوت دست می یابد، پوستۀ ظاهر خاکی را می شکافد و باطن هستی را وجدان می نماید، ارتباط بین زمین و آسمان برقرار می گردد. انسان با دعا، از ظلمت خارج و به سوی نور رهنمون می شود و نشاط می یابد (یخرجهم من الظلمات الی النور).
قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُم.[۱۰]
«بگو: اگر دعایتان نبود، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمىكرد».
از امام صادق (ع) در بارۀ تأثیر شگرف و کارساز دعا چنین نقل شده است:
عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّكُمْ لَا تَقَرَّبُونَ بِمِثْلِهِ.[۱۱]
«بر شما باد به دعا کردن، زیرا که هیچ وسیله ای مانند دعا موجب قرب معنوی شما نمی گردد».
در دعا سه حالت اتفاق می افتد، که در هر سه حالت، موجب معنویت افزایی و قرب معنوی میشود:
- به هر حال، دعا کننده به خواستش می رسد و مشروط به دعا نیست؛ در این صورت، دعا سبب قرب معنوی به خدا می گردد.
- روا شدن حاجت، مشروط به دعا است؛ در این صورت، نتیجۀ دعا، هم رسیدن به مطلوب و هم تقرب به خداست.
- روا شدن حاجت بنده در دنیا به صلاحش نیست؛ در این صورت نیز، دعا دو ثمره دارد: یکی تقرب به خدا و دیگری، عوض آن، جبران و عطای چندین برابر در آخرت.
حال باید هر آزاد اندیشی، به ویژه مسلمانان و پیروان اهل بیت رسول خدا (ص) از خود بپرسند، که چرا خویش را از آثار و برکات سرشار و بی پایان این چشمۀ جوشان ادعیه و زیارات محروم می‌کنند و از این گنجینۀ ذخّار و بی بدیل معرفت و معنویت بهره نمی برند؟ آیا هیچ لذّتی با لذّت معنوی و دل پذیرِ حاصل از دعا و ارتباط با خدا قابل مقایسه است؟…
پس چرا غافلیم؟!
بزرگترين مشکل و مانع در جهت حفظ هويت واقعی و لذّت بردن از فضای معنوی حاکم بر دل انسان، وجود تمايلات نفسانی تحريک شده و افراطی و دنباله روی از شیطان است. خودبینی، غرور، شهوات، تجمل گرایی، دنیا زدگی، حسادت، غیبت و… سایر رذیلت های اخلاقی، مهمترین عوامل سقوط انسان از آسمان ایمان و معنویت است.
بنابراین، برای تقویت ایمان و معنویت، باید عمل را تقویت نمود و عمل نیز تقویت نخواهد شد مگر به واسطه‌ی انجام واجبات و ترک محرمات؛ انجام واجبات، از طریق توکّل و ترک محرمات، به واسطه‌ی دوری از دنیا پرستی حاصل می شود. بدیهی است، مداومت بر واجبات و به خصوص توجه ویژه به دعا و نماز، بهترین راهکار عملی برای تقویت ایمان و معنویت است .
————————————- برگرفته کتاب مهندسی اسلام (کتاب دوم) تألیف مهندس حنیف نیا
[۱] . العین ذیل امن.
[۲] . أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة: هو الأمن و السكون و رفع الخوف و الوحشة و الاضطراب. (التحقیق، ذیل امن).
[۳] . فتح / ۴.
[۴] . کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۶.
[۵] . «به راستی که مؤمن از آهن سخت تر است، اگر آهن در آتش افکنده شود، نرم می شود، ولی مؤمن، هرگاه کشته و باز زنده شود، سپس دو باره کشته و زنده شود، اعتقاد قلبی او خلل نمی یابد» (المحاسن، ج۱، ص ۲۵۱).
[۶] . دیوان اشعار نویسنده.
[۷] . «با اعمال صالح، انسان، به ایمان رهنمون می گردد» (عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص ۱۸۸).
[۸] . «به زیادی تقوا و کنترل شهوت و غلبه بر هوا و هوس، به سوی ایمان راهنمایی می شود» (همان، ص ۵۵۲).
[۹]. دیوان اشعار نویسنده.
[۱۰] . فرقان / ۷۷.
[۱۱] . الكافي (ط – الإسلامية)، ج۲، ص۴۶۷.
