پلان طبقۀ عقاید (بينش ها)
اهمیت پلان عقاید
در پلان طبقه عقاید، مجموعۀ معارف و باورهایی جای دارد، که دارای نقش ساختاری و مبنایی می باشند. بدین جهت، پلان این طبقه از اهمیت خاصی برخوردار است. می توان عقاید را زیربنای دو طبقۀ دیگر، یعنی: اخلاق و احکام به حساب آورد. دوطبقۀ اخلاق و احکام، بالای طبقۀ عقاید قرار گرفته اند. این نکته، به معنای آن است که، اگر اخلاقیات و رفتاریات، از زیر بنای قوی و درست اعتقادات برخوردار نباشند، سست خواهند بود.
انحرافات فکری و عقیدتی، اساس انحرافات رفتاری و خارجی انسان است. کج روی و گمراهی، ابتدا در عقیده و اندیشه پدید می آید، سپس در مقام عمل ظاهر شده و به اشکال گوناگون واقع می گردد. تمامی رفتارهای ناهنجار و اعمال ناشایست آدمیان، ناشی از کج اندیشی آن ها است. پس، باید برای اصلاح عقاید و باورهای جامعه نقش درجۀ اوّلی قائل بود و در مورد آن حساسیت نشان داد.
از این روی، فقر فکری و اعتقادی برای جامعه، بسیار زیان بارتر و خطرناک تر از فقر مادّی و اقتصادی می باشد. چنان که رسول گرامی اسلام (ص) در این باره فرمودند:
مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي الْفَقْرَ وَ لَكِنْ أَخَافُ عَلَيْهِمْ سُوءَ التَّدْبِيرِ.[۱]
من بر امتم از فقر نگرانی ندارم، بلکه، از بد اندیشی آنان می ترسم.
عقاید و باورها، یک سری تفکرات و بینش هایی هستند، که به زندگی معنا می بخشند. این بینش ها، ادراک ما را از هستی می سازند؛ اگر اشتباه و خطا باشند، هستی را آن گونه که هست نشان نمی دهند. وقتی هستی آن گونه که هست شناخته نشد، ثمره و نتیجۀ آن که عمل خارجی و کردار جوارحی است، مطلوب نخواهد بود.
آری، کردار ها مولود پندارهایند. لذا، دین اسلام برای پندارها و معارف اعتقادی، اهمیت به سزایی در نظر گرفته و هرچه عقاید افراد قوی تر باشد، اخلاق و رفتار آنان نیکوتر و ارزشمند تر خواهد بود.
مباحث خداشناسی، مبدأ شناسی، معاد شناسی، پیغمبر شناسی (نبوت)، امام شناسی (امامت)، نفس شناسی، هستی شناسی، عدل شناسی، انسان شناسی، کیهان شناسی، خلقت شناسی، غیب و شهود شناسی و سایر مقوله های معرفتی از این قبیل، همگی، در پلان طبقۀ اعتقادات جای دارند.
علم کلام که یکی از علوم اسلامی است، درباره عقائد اسلامی بحث می کند و متکلمین، خود را متعهد به دفاع از این بخش از معارف می دانند. علمای اسلامی که مجموع تعلیمات اسلامی را سه بخش می دانند، علمی که متصدی بخش اول (عقاید) است، علم «کلام» و علمی که عهده دار بخش دوم است، علم «اخلاق» و علمی که بخش سوم را بر ذمه دارد، علم «فقه» نامیده اند.
به هر حال، علم کلام، که عهده دار بیان عقاید به شیوۀ نقلی و عقلی است و به اثبات عقاید دینی و دفاع از آن می پردازد، در گذشته، به آن، علم «اصول دین» یا علم « توحید و صفات » هم می گفته اند. البته، در این که چه چیزهایی از اصول دین و عقاید است و لازم است به آن ها ایمان و اعتقاد داشت، بین متکلمینِ فِرقِ گوناگون اسلامی اختلاف نظر وجود دارد، که فعلاً، در صدد بیان اختلافات آن ها نیستیم.
باور عقلی و باور عقدی
واژۀ عقیده و اعتقاد، که جمع آن ها عقاید و اعتقادات می باشد، از ریشۀ «عقد» گرفته شده است. عقد در لغت، به معنی: اتصال، پیوند، بستن و گره زدن می باشد[۲]. عقیده و اعتقاد، مصدر و به معنای گره زدن و گره خوردن است.
در امر ازدواج، با عقد کردن، نوعی پیوند و ارتباط بین دو طرف برقرار می شود. چون زوجین، با مراسم عقد (عُقدة النّکاح)، به هم وصل می شوند و به اصطلاح، بین آن ها گره می خورد، این عبارت به کار می رود. «عاقد» کسی است که با خواندن خطبۀ عقد، این پیوند را رسمی و قانونی می کند.
وقتی کسی به چیزی علاقه پیدا می کند و به آن عقیده مند می شود، گویا بین آن چیز و قلب آن کس گره زده می شود و به پیوندی خاص منجر می گردد. که البته، اگر چنین پیوندی از روی اختیار و آگاهی برقرار شود، دیگر به راحتی جدا پذیر نیست.
در این حال، انسان باور پیدا می کند و هنگامی که فکر و اندیشه ای به باور تبدیل شد، ثبات و مانایی آن افزایش می یابد و به آسانی از شخص باورمند جدا نمی شود. تا جایی که، این باورها در تمام شئونات فرد و جامعه تأثیر می گذارد.
عقیده و باور بر دو قسم است:
۱ـ باور عقلی.
۲ـ باور عقدی.
باورهای عقلی، باورهایی هستند، که از طریق عقل حاصل می شوند. گرچه، این نوع باورها مفید و ارزنده هستند، ولی مشکل کار در آن است که، باورهای عقلی قابل خدشه اند. یعنی: ممکن است کسی دیگر، باز هم با استدلال و برهان عقلی، در آن باور، تردید ایجاد کند و آن را دچار تزلزل نماید.
اما، باورهای عقدی، باورهایی هستند که بر قلب می نشینند و با آن گره می خورند. لذا، باور یا عقیدۀ قلبی را «عقد القلب» هم می گویند. عقیده و ایمانی که با قلب پیوند برقرار سازد، بسیار محکم و قوی است و به سادگی قابل تغییر و دگرگونی نمی باشد. یعنی: اگر کسی، به راهی و اندیشه ای، قلباً عقیده پیدا کند و ایمان قلبی به دست آورد، این «ایمان قلبی»، به هیچ وجه، قابل مقایسه با «ایمان عقلی» نیست.
الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.[۳]
كسانى كه ايمان آوردهاند و دل هايشان به ياد خدا آرام مىگيرد. آگاه باش كه با ياد خدا دل ها آرامش مىيابد.
بنابراین، بسیار اتفاق افتاده که، گاهی در برخی موضوعات، عقل قانع می شود و شخص، در برابر یک برهان عقلی سخنی برای گفتن ندارد، ولی قلب نمی پذیرد و چون قلب نپذیرفته، انسان تسلیم نمی شود. پذیرش عقلی، لزوماً پذیرش قلبی را به دنبال ندارد و آدمی را به تسلیم وادار نمی سازد. ولیکن، اگر باور قلبی شود، عقل را به دنبال خود می کشد.
أُولئِكَ كَتَبَ في قُلُوبِهِمُ الْإيمان.[۴]
آنان کسانی اند که در قلبشان ایمان راسخ شده است.
پذیرش عقلی غیر از پذیرش قلبی است. باورهای عقلی خوب است، ولی اثر نهایی آن، ظاهری و زبانی است و زبان را به اعتراف وا می دارد. اگر این باورها با قلب گره نخورد و به مرحلۀ «عقد القلب» نرسد، پایدار نخواهد بود. جایگاه اصلی ایمان قلب است.
يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنْكَ الَّذينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُم.[۵]
اى پيامبر، كسانى كه در كفر شتاب مىورزند، تو را غمگين نسازند؛ چه از آنان كه با زبان خود گفتند: «ايمان آورديم» و حال آن كه، دل هايشان ايمان نياورده بود.
آنچه در عمل کردن به فرامین دین مهم است و آدمی را به عمل دینی مقیّد می کند، عقیده و باور قلبی می باشد. این امکان وجود دارد، که علم و عقل، به حقیقتی اعتراف کند، ولی دل نپذیرد. برای این که رفتار انسان عوض شود و به دین پایبند گردد، باید دارای باور قلبی باشد.
بسیاری از مسائل دین، با عقل فعلی و ناقص بشر قابل فهم نمی باشند. هم چنین، خیلی حرف های قلب و دریافت های آن قابل درک عقل نیست. نیز، فلسفۀ بسیاری از امور دینی اصلاً با عقل آشکار نمی شود و تعبدی می باشد. بدین جهت، اگر بخواهیم این گونه احکام را توجیه و تفسیر عقلی کنیم، به نتیجه نمی رسیم.
باید سعی کنیم با استدلال های عقلی، باورهای قلبی خویش را تقویت کنیم و قلباً به تعالیم دین عقیده مند شویم، تا دین داری مان ثبات و قوام داشته باشد. در این صورت، ایمان پایدار می ماند و به هر بادی متزلزل نمی شود.
به این دلیل است که می بینیم، قرآن برای قلب، جایگاه حساس و سرنوشت سازی قائل است و بر پاک سازی آن تأکید می کند.
إِنَّ في ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ.[۶]
قطعاً در اين نشانه ها براى کسی که دارای قلب باشد، عبرتى است.
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ.[۷]
مؤمنان، همان كسانىاند، كه چون خدا ياد شود دل هايشان بترسد.
فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولئِكَ في ضَلالٍ مُبينٍ.[۸]
پس واى بر آنان كه از سختدلى ياد خدا نمىكنند؛ اينانند كه در گمراهى آشكارند.
با دقت در پلان طبقۀ اول ساختمان اسلام، یعنی: اعتقادات، ملاحظه می کنیم که در این طبقه، خداشناسی و معرفت الله، جایگاه ویژه ای دارد. با این حال، در بحث معرفت خدا، اصرار زیادی بر این مطلب شده که، خدا را با عقل نباید شناخت. زیرا خدا به عقل در نمی آید.[۹] اگر بخواهیم خدار ا با عقل بشناسیم، آن خدای عقلی، خدای واقعی نیست، بلکه خدای فکری و بت عقلی است[۱۰]. اما، دستور داده شده که خدا را به قلب بشناسید و با حقایق ایمان قلبی، به ذات لایزال الهی اعتقاد پیدا نمایید.[۱۱]
همیشه، حکم قلب صریح، گویا، زلال و قابل اعتماد است. زیرا قلب حرم خداست و حرم خدا پاکِ پاک است.
وَ قَالَ الصَّادِقُ (ع): الْقَلْبُ حَرَمُ اللَّهِ فَلَا تُسْكِنْ حَرَمَ اللَّهِ غَيْرَ اللَّهِ.[۱۲]
قلب، حرم خداست، پس در حرم خدا جز خدا را ساکن مکن.
هر چه اندیشۀ اعتقادی انسان ها مصفّاتر، عمیق تر و تحقیقی تر باشد، به همان میزان، در عمل به دستورات و اوامر و نواهی الهی جدی تر خواهند بود.
جهان بینی و ائدئولوژی
عقاید و باور های درونی هر فرد، «جهان بینی» او را شکل می دهد و رفتارهای هر کس، که نمود و ظهور خارجی پیدا می کند، «ایده ئولوژی» او را می سازد. جهان بینی، شناخت مجموعۀ «هست ها» و ایده ئولوژی، مجموعۀ «بایدها و نبایدها» یا امر و نهی هاست.
به عبارتی دیگر، آموزه های دینی یا «توصیفی» است و در مقولۀ وصف و نظر و اقرار می گنجد، یا «توصیه ای» است و از سنخ عمل و رفتار است، که در خارج وقوع می یابد. آموزه های توصیفی، جهان بینی و آموزه های توصیه ای ایدئولوژی قلمداد می شود.
از آن جا که هر کس، آن گونه عمل می کند، که می اندیشد و هر طور که بشناسد، رفتارش را شکل می دهد، انسان، هر نوع جهان بینی که داشته باشد، ایده ئولوژی خویش را مطابق با آن هماهنگ می کند.
بدین جهت، معارف اعتقادی، یا همان فقه اکبر و جهان بینی، بسیار مهم می باشد و در سایر لایه های دین، به شدت، اثر گذار است. به همین علّت، در این گونه دانش ها، هرگز نمی توان تقلید کرد و فقهای عظام، در این موارد به مقلدین خودشان اچازۀ تقلید نمی هند و می گویند: هر کس باید از روی تحقیق، به عقاید خود یقین پیدا کند. لذا، اصول دین تقلیدی نیست، بلکه، تحقیقی است.
با توجه به چنین نقش بنیادی که مباحث و معارف اعتقادی دارا است، ملاحظه می کنیم که، در سال های اولیۀ ظهور اسلام، یعنی: ده سال دوران مدینه، بیشترین تکیۀ قرآن کریم و حجم زیادی از آیات نازل شده بر پیامبر (ص) در بارۀ دو اصل مهم عقیدتی، یعنی: توحید و نفی شرک و بت پرستی و نیز، معاد و جهان پس از مرگ می باشد. آنگاه، در سال های بعد و در دوران مدینه، آیات احکام عملی و موضوعات مربوط به آن ها نازل گشته است. این مطلب، شاهد بر آن است که، قبل از هر حرکت و اقدام عملی، باید زمینه های فکری و اعتقادی مردم را محکم ساخت.
این نکتۀ مهم، درس خوبی است، برای همۀ کسانی که در امور فکری و دینی جامعه فعالیت می کنند نگران و دل واپس انحراف مردم، بویژه جوانان، از مذهب هستند و به آن ها هشدار می دهد، که همراه با امر کردن به رعایت رفتارهای دینی و پیش از آن، در اصلاحو تحکیم پایه های اعتقادی و فکری مردمان کوشا باشند.
جوانی که اعتقاد درستی به خدا ندارد، تصوراتش از خداشناسی ضعیف است، به معاد و قیامتی معتقد نیست، پیغمبر و وحی را نمی شناسد، به امام زمانی عقیده ندارد و به هیچ معرفت و شناختی از این قبیل، دست نیافته، او چه انگیزه و محرکی برای نماز و روزه و سایر اعمال عبادی خواهد داشت؟!
علی هذا، جهان بینی و مقوله های معرفت شناختی، در رأس همۀ آموزه های دینی و بزرگ ترین پشتوانۀ عمل به بایستی ها و نبایستی های دین خدا است.
دریافت عقاید از اهل آن
مطلب مهمی که باید در این رابطه گفته شود، این است که: به لحاظ حساسیت و اهمیت بحث عقاید، باید خیلی مراقب بود که به صورت آلوده و تیره دریافت نشود و از منبع بیگانه و غیر اخذ نگردد. نیز، با افکار شخصی و علایق خصوصی افراد آغشته نشود. اگر چنین شد، مصیبت بزرگی به بار می آید، که زیان های آن غیر قابل پیش بینی و جبران نشدنی خواهد بود.
باید عقاید و علوم شناختی دین، که ریشه و مبنای رفتار و اعمال انسان ها است، از اهل آن و منابع اصلی آن اخذ شود. طالبان معارف اعتقادی، باید به درگاه سرچشمههای واقعی و جوشان این دانش، یعنی قرآن و عترت زانو زنند و به دور از هر پیش زمینۀ فکری و یک سو نگریهای از قبل تعیین شده و خالی از هر اندیشۀ غیر، خود را تسلیم حاملان حقیقی علم و دانش نمایند.
در این زمینه، سفارش های اکیدی از جانب رهبران الهی به ما رسیده است. توصیۀ پیشوای راستین دین و دانش، امیر مؤمنان علی (ع) خطاب به یار با وفای خویش، کمیل، در این باره چنین است:
يَا كُمَيْلُ! لَا تَأْخُذْ إِلَّا عَنَّا تَكُنْ مِنَّا[۱۳]
یا کمیل! دانش خود را جز از ما مگیر، تا از ما باشی.
از امام صادق (ع) نقل شده كه فرمود:
مَنْ دَخَلَ فِي هَذَا الدِّينِ بِالرِّجَالِ أَخْرَجَهُ مِنْهُ الرِّجَالُ كَمَا أَدْخَلُوهُ فِيهِ وَ مَنْ دَخَلَ فِيهِ بِالْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ يَزُولَ.[۱۴]
آنكه با گفتار مردم وارد اين دين شود با همان گفتار يك بار دگر بي دين شود
و آنكه با قرآن و سنت پيرو آيين شود گر بجنبيدند كوهها او بجا تمكين شود[۱۵]
به هر اندازه اي كه آدمي، دانش ها و آموخته هاي فكري خويش را با فرمايشات معصومين هماهنگ نمايد، او انديشه اش ناب تر و ارزش اندوخته هايش بالاتر است. بدين سبب، از امام صادق (ع) نقل شده كه فرمود:
اعْرِفُوا مَنَازِلَ شِيعَتِنَا عِنْدَنَا عَلَى قَدْرِ رِوَايَتِهِمْ عَنَّا وَ فَهْمِهِمْ مِنَّا.[۱۶]
«منزلت شیعیان ما را به اندازه سخنانی كه از ما می دانند و فهمی که از ما دارند، بشناسید».
باز در جايي ديگر تأكيد شده كه: در مسائل ديني و اعتقادي، به كساني اعتماد كنيم، كه به در خانه امامان معصوم زياد مراجعه مي كنند. به تعبير معصوم، «كثير القدم» در امر امامان هستند. همانگونه كه از امام هادي (ع) مي خوانيم:
فَاعْتَمِدَا فِي دِينِكُمَا عَلَى مُسِنٍ فِي حُبِّكُمَا وَ كُلِّ كَثِيرِ الْقَدَمِ فِي أَمْرِنَا.[۱۷]
«در آموزه هاي ديني خودتان، به كساني كه در دوستي شما پايدارند و براي دريافت دانش ها در امر ما پر مراجعه ترند، اعتماد كنيد».
اگر بنا باشد هر كس، آنچه از معارف دين مي فهمد، بدون توجه به درست بودن يا نادرست بودن آن، از نظرات دل خواه خويش پيروي نمايد، هيچ گاه در جامعه، وحدت انديشه و نظر ايجاد نخواهد شد. در اين صورت، نوعي تشتّت و در هم ريختگي افسار گسيخته در افكار و انديشه ها بوجود خواهد آمد. نتيجه اين مي شود كه: علوم و معارف ديني، كه خود بايد مهم ترين عامل اتحاد و يگانگي مردم باشد، بزرگ ترين وسیلۀ تشويش و اختلاف افكار مي گردد.
در اصل، همه دانش ها، در صورتي مي تواند نجات بخش و راهگشا باشد، كه به سرچشمه پاك و زلال كلامِ وحياني و «علم مصبوب»[۱۸] رحمانی، یعنی قرآن و عترت، متصل باشد و از آن تغذيه نمايد. در غير اين حالت، براي نجات بخش بودن علم، هيچ تضميني نمي توان يافت.
با کمال تأسف، در این وادی، انحرافات فراوانی رخ داده است. بسياری افراد، از اين سرچشمه پاك و مقدس بهره نگرفته اند و به چاه هاي علمي كه خود يا ديگران حفر نموده اند، سقوط كرده اند. آنان به دانش ها و انديشه هاي ضعيف خود بسنده كرده اند. در حالي كه، آبشار صاف و چشمه جوشان «عين صافيه»[۱۹]، يعني علوم و معارف قرآن و عترت، در كنارشان جاري است. آري، خود را از آب زلال و گواراي حيات محروم ساخته و آنرا معطّل و بدون استفاده رها كرده اند.
اينان، با اين عمل، هم خود را زيان زده اند و هم ديگران را از چشيدن دانش واقعي محروم ساخته اند. اين مشكلي است، كه در سخنان رسول گرامي اسلام و امامان معصوم (ع)، ازقبل، پيش بيني شده و هشدارهاي لازم در مورد آن داده شده است. چه دردمندانه به اين مسئله پرداخته شده، وقتی كه امام باقر (علیه السلام) می فرمایند:
يَمُصُّونَ الثِّمَادَ وَ يَدَعُونَ النَّهَرَ الْعَظِيمَ قِيلَ لَهُ وَ مَا النَّهَرُ الْعَظِيمُ قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ الْعِلْمُ الَّذِي أَعْطَاهُ اللَّه.[۲۰]
«مردم آب ماندۀ اندک را میچشند، و نهر عظیم را رها میکنند. پرسیده شد، نهر عظیم چیست؟ فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و دانشی که خدا به او داده».
علی (ع): ذَهَبَ النَّاسُ إِلَى عُيُونٍ كَدِرَةٍ يُفْرَغُ بَعْضُهَا فِي بَعْضٍ وَ ذَهَبَ مَنْ ذَهَبَ إِلَيْنَا إِلَى عَيْنٍ صَافِيَةٍ تَجْرِي بِأُمُورٍ لَا نَفَادَ لَهَا وَ لَا انْقِطَاعَ.[۲۱]
«مردم به سوی چشمه های کدر و آلوده می روند، که در هم آمیخته اند. ولی کسی که به سوی ما می آید، به سوی چشمۀ صاف و پاکی آمده، که از سرچشمۀ جاودانی و بی پایان جاری است».
عن الصادق (ع): فَانْظُرُوا عِلْمَكُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ فَإِنَّ فِينَا أَهْلَ الْبَيْتِ فِي كُلِّ خَلَفٍ عُدُولًا يَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِيفَ الْغَالِينَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِينَ وَ تَأْوِيلَ الْجَاهِلِينَ.[۲۲]
«بنگريد كه علم خود را ار چه كسي مي گيريد. زيرا در خاندان ما اهل بيت، در هر زمان، پيشوايان عادلي هستند، كه تحريف غلو كنندگان و برداشت غلط باطلان و تأويل جاهلان را از دين دور مي كنند».
آری، امروز هم طبق روايات، امام عصر (عج) آن «بئر معطّله»ای است، كه بلا استفاده مانده و از او و رهنمودهایش بهره گيری نمی شود. در صورتی كه، بايد همه علوم و دانش ها به او و اجداد طاهرينش ختم شود.
کسب دانش را که آن نور خداست جـز طـریق آل پیغمبر خـطاست
پس در این درگـه بگو زانـو زنـد هرکه میجوید کمال و راه راست[۲۳]
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) خود، در راستای راهنمايی و دستگيری علمی، از يك عالم وارسته در زمان غيبت و نزديك به زمان ما، يعني: مرحوم آيت الله ميرزا مهدی اصفهانی، كه به دامن مولایش دست آويخته بود، اين چنين راه را برايش گشود و فرمود:
طَلَبُ الْمَعارِفِ مِنْ غَيْرِ طَريقِنا أَهْلَ الْبَيْتِ مُساوِقٌ لِإِنْكارِنا.[۲۴]
«جستجوی علوم و معارف دين، به غير از راه ما اهل بيت، برابر با انكار ما است».
گفت مهدی آن که او نور هدی است امر او چون امر و دستور خداست
کسب علم و معرفت را هرکه خواست جز ره ما اهل بیت، انکار ماست[۲۵]
————————– بر گرفته از کتاب «مهندسی اسلام» تألیف مهندس حنیف نیا ——————–
[۱] . عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية / ج۴ / ۳۹.
[۲] . قاموس قران، ج۵، ص: ۲۵.
[۳] . رعد / ۲۸.
[۴] . مجادله / ۲۲.
[۵] . مائده / ۴۱.
[۶] . ق / ۳۷.
[۷] . انفال / ۲.
[۸] . زمر / ۲۲.
[۹] . لَا تَضْبِطُهُ الْعُقُولُ وَ لَا تَبْلُغُهُ الْأَوْهَام (کافی، ج ۱، ص ۱۰۵).
[۱۰] . وظیفه و کاربرد عقل در معرفت خدا در این حد است، که در پدیده ها و مخلوقات عالم هستی و نشانه های آفاقی و انفسی بنگرد و از تفکر در آن پدیده ها، به وجود پدید آورندۀ آن ها اعتراف کند، همین و بس. انسان، هر چه با عقلش در مخلوقات عالم بیشتر بیندیشد، عظمت خالق آن ها برایش آشکارتر می شود و بهتر به وجود خدا اقرار می کند. ولی عقل را در ذات خدا راهی نیست.
[۱۱] . لَا تُدْرِكُهُ الْعُيُونُ فِي مُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِيمَانِ (کافی، ج۱، ص ۹۸).
[۱۲] . بحار الأنوار (ط – بيروت) / ج۶۷، ص ۲۵.
[۱۳]. عاملی، شیخ حرّ، پیشین، ج ۲۷، ص ۱۰۳.
[۱۴] . .(الغيبة للنعماني، ص ۲۲ و بحار، ج ۲، ص ۱۰۵). ترجمه: هر که به وسیلۀ سخن مردم در این دین وارد شود، همان مردم او را از دین خارج می کنند، آنگونه که وارد کردند. ولی اگر کسی با کتاب و سنت پیغمبر (ص) در این دین وارد شود، اگر کوه ها از جای بجنبند، او تکان نمی خورد.
[۱۵] . دیوان اشعار نویسنده.
[۱۶] . الغيبة( للنعماني) ص ۲۲، مقدمة المؤلف.
[۱۷] . بحار الانوار، ج ۲، ص ۸۲.
[۱۸] . در زيارت آل ياسين خطاب به امام عصر (عج) مي خوانيم: السَّلامُ عَليك ايّها العَلَمُ المَنصُوب و العِلمُ المَصبُوب. سلام بر تو اي پرچم نصب شده و اي دانش بارنده ي جوشان.
[۱۹] . چشمه صاف و خالص.
[۲۰] . الکافی، ج ۱، ص ۲۲۲.
[۲۱] . بحار الأنوار (ط – بيروت) / ج۲۴ / ۲۵۳.
[۲۲] . الكافي (ط – الإسلامية) / ج۱ / ۳۲.
[۲۳]. دیوان اشعار نویسنده.
[۲۴]. دین و فطرت، جلد ۱.
[۲۵] . دیوان اشعار نویسنده.
