پلان طبقه رفتاریات
پلان طبقۀ سوم دین اسلام، شامل بخش احکام عملی است، یعنی: مسائل مربوط به کار و عمل خارجی و جوارحی، از قبیل:
نماز، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، بیع، اجاره، نکاح، دیه، تقسیم ارث و غیره. رسالۀ عملیۀ مراجع تقلید، متولّی بیان و شرح اجزاء و قسمت های مختلف این طبقه می باشد. مرجع تقلید یا مجتهد، می کوشد با اجتهاد و استنباط احکام دینی، از منابع و مدارک اصلی آن، نظر شارع مقدس را به دست آورد و به عنوان فتوا، در اختیار مقلّدین خود قرار دهد.
این گونه احکام، که جنبۀ عملی و خارجی دارد، اجرای آن ها موجب قوام و بر پا شدن خیمۀ دین و همچنین، نشانۀ راستی آزمایی پیروان مکتب و معیار به پا بودن و بالندگی آیین محسوب می شود.
در واقع، راز علاقه مندی مردم به دینشان و میزان پای بندی آنان به عقایدشان را، باید در مقدار مقیّد بودن آنان به دستورات عملی مکتبشان جستجو نمود.
شکوه و جلوۀ کاخ دین در سایۀ عمل به این دستورات ظهور می یابد. عمل و رفتار دین داران، موجب زینت عقاید و زیبا شدن چهرۀ دین است.
از این روی، امامان معصوم شیعه (ع) پیروان خویش را بر عمل به فرامین دین توصیه فراوان کرده اند. در یک نمونه، سلمان بن مهران می گوید: بر امام صادق (ع) وارد شدم، در حالی که جمعی از شیعیان نزد آن حضرت بودند، می فرمود:
مَعَاشِرَ الشِّيعَةِ كُونُوا لَنَا زَيْناً وَ لَا تَكُونُوا عَلَيْنَا شَيْناً قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً احْفَظُوا أَلْسِنَتَكُمْ وَ كُفُّوهَا عَنِ الْفُضُولِ وَ قَبِيحِ الْقَوْلِ.[۱]
«ای گروه شیعه! زینت ما باشید، نه موجب ننگ و عار ما. با مردم به نیکی سخن بگویید و زبانتان را حفظ کنید و آن را از زیاده گویی و گفتار زشت نگه دارید».
دینداران، هر چه بیشتر به احکام دین خودشان عامل و مقیّد باشند، آن دین در نظر دیگران زنده تر، مترقی تر و عزیزتر جلوه می کند و جمع بیشتری را به سوی خود جذب می نماید. لذا، دعوت دیگران به سوی دین از راه عمل، بهترین روش جلب قلوب محسوب می شود. امام صادق (ع) به یک یار و شاگرد برجستۀ خویش به نام مفضل، می فرماید:
أَيْ مُفَضَّلُ قُلْ لِشِيعَتِنَا كُونُوا دُعَاةً إِلَيْنَا بِالْكَفِّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ اجْتِنَابِ مَعَاصِيهِ وَ اتِّبَاعِ رِضْوَانِ اللَّهِ فَإِنَّهُمْ إِذَا كَانُوا كَذَلِكَ كَانَ النَّاسُ إِلَيْنَا مُسَارِعِينَ.[۲]
«ای مفضّل به شیعیان ما بگو: مردم را با خود داری از گناهان و دوری از معصیت و پیروی از رضای خدا، به حق دعوت کنند، زیرا وقتی این گونه باشند، مردم به سوی ما می شتابند».
یکی دیگر از اصحاب با وفای امام صادق (ع) به نام ابن ابی یعفور، از قول آن حضرت چنین گزارش می کند:
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الْوَرَعَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ الصَّلَاةَ وَ الْخَيْرَ فَإِنَّ ذَلِكَ دَاعِيَةٌ.[۳]
«حضرت صادق (ع) فرمود: مردم را به غیر زبانتان به دین دعوت کنید، تا از شما پاکدامنی و کوشش و نماز و نیکی ببینند. این است راه درست دعوت کردن».
عمل نکردن به دستورات عملی دین، موجب رکود دین می شود و آن را نا کارآمد جلوه می دهد؛ در نتیجه، بزرگ ترین ضربه را بر پیکر آن وارد می سازد.
بر این اساس، قرآن و پیشوایان این مکتب جاودانی، پیروان خویش را به عمل و رفتار دعوت کرده اند و از گفتار بدون عمل، به شدت نهی نموده اند. تا جایی که، عالِم بدون عمل مورد سرزنش فراوان قرار گرفته و ارزشمندی دانش، منوط به این دانسته شده که عمل به دنبال داشته باشد[۴]. نیز عالمان بدون عمل، چون درخت بی ثمر[۵] و رود بی آب معرفی شده اند.
بنابر این، عمل به فرامین دینی، راز نتیجه بخشی سایر معارف عقیدتی و علامت قطعی دین داری حقیقی است. فقه اصغر (احکام عملی)، گرچه از نظر رتبه و درجه، بعد از فقه اوسط (اخلاق) و فقه اکبر (عقاید) می باشد و جایگاهش پایین تر از این دو است، ولیکن، به لحاظ موقعیت، مؤَیّد آن ها و محک ریشه دارتر بودن و استحکام آن دو لایۀ دیگر دین خدا می باشد.
نمایش عمل گرایی اسلام
در یک نگاه مهندسی به اسلام، پی می بریم که این مکتب بزرگ آسمانی، پیش و بیش از آن که یک دین «قول گرا» باشد، یک دین «عمل گرا» است و قبل از آن که بر «نظر» پافشاری کند بر «عمل» تکیه می کند. برای بهره بردن از منافع دین و تأمین آرامش در زندگی، باید عمل گرا بود، نه قول گرا.
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ، كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ.[۶]
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد، چرا سخنانى بر زبان مي آوريد كه بدان عمل نمي كنيد؟. در پيشگاه خدا گناه و دشمنى بزرگيست آنچه را كه مى گوييد و عمل نمي كنيد».
قرآن، در آیات فراوانی با آوردن عمل بعد از ایمان (آمنوا و عملوا الصالحات)، عمل محوری را به جای نظر محوری، شرط اساسی ایمان مؤمن دانسته، راه لقای الهی را به عمل و رفتار تحقق یافته میداند. آن جا که می فرماید:
فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً.[۷]
«هرکه جویای لقای پروردگارش می باشد، البته باید عمل صالح انجام دهد».
اوج نمایش عمل گرایی اسلام را می توان در آیۀ ۹۷ سوره نحل مشاهده نمود، که خدای تعالی «حیات طیّبه» و پاداش ویژه و نیکوتر از عمل را دست آورد عملِ صالحانۀ انسان معرفی نموده است:
مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ.
«هر كس، از مرد يا زن، عمل نیکو كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاكيزه، حياتِ حقيقى بخشيم و مسلماً بهتر از آنچه انجام مىدادند پاداش خواهيم داد.
امامان معصوم (ع)، با نقل بیانات سودمندی، در قالب حدیث، برعمل و رفتار نیکو تأکید ورزیدهاند و آن را شرط صدقِ ولایتمداریِ پیروانشان دانستهاند. با ذکر نمونه، بر آنچه گفته شد شاهد میآوریم.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: روزی من و پدرم برای رفتن به مسجد پیغمبر از خانه خارج شدیم، بین قبر و منبرِ پیامبر تعدادی از شیعهها جمع بودند، پدرم به آن ها سلام کرد و خطاب به آن ها فرمود:
«به خدا سوگند! من بوی شما و روح هایتان را دوست دارم، پس مرا به ورع و تلاش و کوشش در عمل یاری کنید و بدانید کسی ولایت ما نائل نمی شود، مگر به ورع و کوشش. هرکس از شما به امامی اقتدا نمود، باید به شیوۀ او عمل کند».[۸]
باز در روایت آمده است، هنگامی که خَیثَمه، یکی از یاران امام باقر (علیه السلام) برای خدا حافظی خدمت امام می رسد حضرت به همۀ دوست دارن خود چنین پیام می دهد:
«ای خَیثَمه! هر کس از دوستان ما را دیدی، سلام مرا برسان و آنها را به تقوای خدای بزرگ سفارش کن و به اینکه ثروتمند آنها به فقیرشان و توانمندشان به ضعیفشان رسیدگی کند، زندۀ آنها برای تشییع جنازۀ مردۀشان حاضر شود و اینکه در خانههای یکدیگر به ملاقات هم بروند. زیرا دیدار آن ها با یکدیگر، باعث زنده شدن امر ما است. خدا رحمت کند بندهای را که امر ما را زنده کند. ای خیثمه! به دوستان ما پیغام ده که ما آن ها را از طرف خدا جز به وسیلۀ عمل بی نیاز نمی کنیم و آن ها هم جز به وسیلۀ ورع به ولایت ما نمی رسند و بیشترین حسرت را در قیامت کسانی می خورند که عدالتی را ستودهاند، اما بر خلاف آن عمل کردهاند».[۹]
عمل ظاهر نشانه پاکی باطن
بسیار اتفاق می افتد، که وقتی از عمل و پای بندی به دستورات دینی و توصیۀ دیگران به رعایت احکام شرعی سخن به میان می آید، برخی فوراً موضع می گیرند و برای فرار از دین داری و توجیه بی بند و باری های خود می گویند: دلت پاک باشد، درون و باطنت را درست کن، عمل ظاهر مهم نیست!
مثلاً وقتی می گویی: خانم! رفتارت را اصلاح کن، عفت و حجاب داشته باش، آقا! محاسنت را نتراش و ظاهرت را آراسته نگه دار و … می گویند: حجاب ظاهر است و مهم نیست، اصل باطن است، که باید پاک باشد! یا گفته می شود: ای بابا! دین که به ریش و مو بند نیست!
چنین کسانی از این حقیقت غافلند که، درست است که اسلام به ظاهر نیست، ولی اسلام، دین باطن تنها هم نیست، بلکه دین ظاهر و باطن است. نه ظاهر بدون باطن ارزشمند است و نه باطن بدون ظاهر ارزش دارد. رفتار ظاهری و عمل به دستورات دین (چه کوچک یا بزرگ) شرط لازم و لاینفک پاکی باطنی و اعتقادات است (از کوزه همان برون تراود که در اوست). نباید به بهانۀ مهم بودن عقیدۀ باطنی، از عمل و پای بندی به ظواهر احکام شریعت الهی سر باز زد.
آری، عمل خارجی، نشانۀ سلامت و قوت درون و گواه صادق پاکی دل است. اگر درون پاک باشد، اثر این پاکی باید در اعضاء و جوارح انسان ظاهر شود و رفتار او را اصلاح کند و گر نه، از کجا معلوم می شود که عقیده سالم است؟!
وانگهی، عمل ظاهری زینت عقیده و ایمان باطنی است. اصلاً، باطن زیبا، با ظاهر زیبا، زیباست. همیشه جنس زیبا وقتی مقبول می افتد که در ظاهری زیبا و مناسب عرضه گردد. اگر بهترین کالا در بسته و ظاهری نامناسب عرضه شود، خریدار زیادی ندارد. این ظاهر زیبا و دلپسند به قدری مهم است، که حتی افراد سود جو هم کالاهای نامرغوب و محصولات معیوب خودشان را در بسته های به ظاهر زیبا و فریبنده به مشتریان قالب می کنند! پس، نباید گفت، ظاهر مهم نیست.
بلی! چنانچه باطن کسی فاسد باشد، ظاهرش را هرچه آرایش کنند، ارزشی ندارد. اما، این بدان معنی نیست که ظاهر هر طور باشد مهم نیست. بلکه، بهترین باطن ها اگر در چهره ای زشت ارائه شود، مورد استقبال مناسب قرار نمی گیرد. پس عقیده و ایمان هم که امری باطنی است، باید به وسیلۀ عمل نیک مورد تقویت قرار گیرد، تا مقبول افتد و مورد پسند واقع شود.
برشی از وصیت نامه علی (ع)
یک برش بسیار زیبا از تعلیمات عملی اسلام را در وصیت نامۀ یگانه پیشوای راستین عدالت و انسانیت، امام علی (ع) می توان مشاهده نمود. آن امام عزیز و بزرگوار، در واپسین لحظات حیات پر برکت خویش، در این وصیت نامۀ فوق العاده درس آموز، به مسائلی می پردازد، که عمل به آن ها دردها و رنج های فردی و اجتماعی انسان ها را در همۀ زمان ها بر طرف می کند.
تقوى، اتحاد بر حق، اصلاح بین دیگران، صله رحم، رسیدگی به ايتام، عمل به قرآن، کمک به همسايگان، حج، نماز، زكات، روزه، دستگیری از فقرا، جهاد، توجه به ذرّیه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و اصحاب آن حضرت، رعایت زنان، امر به معروف، نهی از منکر، ارتباط و نيكى به يك ديگر و… از جمله موضوعاتِ توصیه شده در این گنجینۀ پر بار است.
این وصیت نامه، با کمی اختلاف در منابع معتبر و کهن شیعه مانند: الکافی، تحف العقول، من لایحضره الفقیه، نهج البلاغه و کتاب های دیگر حدیثی آمده، که به لحاظ اهمیت، در این جا، متن کامل آن از کتاب سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلَالِيِّ به اهل اندیشه و خرد تقدیم می شود.
سليم مىگويد: در وصيّت امير المؤمنين عليه السّلام، هنگامى كه به پسرش امام حسن عليه السّلام وصيّت مىفرمود حاضر بودم. حضرت، بر وصيّتش، امام حسين عليه السّلام و محمّد و همه فرزندانش و اهل بيت و رؤساى شيعيانش را شاهد گرفت. سپس، امير المؤمنين عليه السّلام، كتاب ها و اسلحه را به امام حسن عليه السّلام سپرد و فرمود:
«پسرم، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به من دستور داده به تو وصيّت كنم و كتاب ها و اسلحهام را به تو بسپارم، همان گونه كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به من وصيّت فرمود و كتاب ها و اسلحهاش را به من سپرد. آن حضرت به من دستور داده تا به تو امر كنم، كه وقتى مرگت فرا رسيد آن ها را به برادرت حسين بسپار».
سپس، حضرت رو به امام حسين عليه السّلام كرد و فرمود: پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به تو دستور داده، كه آنها را به اين پسرت بسپارى و در اين حال، حضرت دست نوهاش حضرت على بن الحسين عليه السّلام را كه در سنّ كودكى بود گرفت و او را به خود نزديك كرد و فرمود:
«پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به تو دستور داده كه آنها را به پسرت محمّد بسپارى. از قول پيامبر و از قول من به او سلام برسان».
سپس، حضرت رو به پسرش امام حسن عليه السّلام كرد و فرمود:
«پسرم، تو بعد از من صاحب اختيار مردم و صاحب اختيار خون من هستى. اگر بخشيدى، حق توست و اگر كشتى، يك ضربت بجاى يك ضربت (كه او به من زده است) بزن و او را قطعه قطعه مكن».
ثُمَّ قَالَ: اكْتُبْ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* هَذَا مَا أَوْصَى [بِهِ] عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ، أَوْصَى أَنَّهُ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ. ثُمَ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي. وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ.
ثُمَّ إِنِّي أُوصِيكَ يَا حَسَنُ وَ جَمِيعَ وُلْدِي وَ أَهْلَ بَيْتِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي مِنَ الْمُؤْمِنِينَ بِتَقْوَى اللَّهِ رَبِّكُمْ، فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ … وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا. فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَقُولُ: «صَلَاحُ ذَاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ إِنَّ الْبِغْضَةَ حَالِقَةُ الدِّينِ وَ فَسَادُ ذَاتِ الْبَيْنِ»، وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ. انْظُرُوا ذَوِي أَرْحَامِكُمْ فَصِلُوهُمْ يُهَوِّنِ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الْحِسَابَ
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْأَيْتَامِ فَلَا تُغَيِّرُوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا تُضَيِّعُوا مَنْ بِحَضْرَتِكُمْ، فَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَقُولُ: «مَنْ عَالَ يَتِيماً حَتَّى يَسْتَغْنِيَ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ بِذَلِكَ الْجَنَّةَ كَمَا أَوْجَبَ لآِكِلِ مَالِ الْيَتِيمِ النَّارَ».
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْقُرْآنِ، لَا يَسْبِقُكُمْ إِلَى الْعَمَلِ بِهِ غَيْرُكُمْ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَوْصَى بِهِمْ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ، فَلَا يَخْلُوَنَّ مِنْكُمْ مَا بَقِيتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ يُتْرَكْ لَمْ تُنَاظَرُوا. وَ إِنَّ أَدْنَى مَا يَرْجِعُ بِهِ مَنْ أَمَّهُ أَنْ يُغْفَرَ لَهُ مَا قَدْ سَلَفَ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الصَّلَاةِ، فَإِنَّهَا خَيْرُ الْعَمَلِ وَ إِنَّهَا عَمُودُ دِينِكُمْ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الزَّكَاةِ، فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّكُمْ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ، فَإِنَّ صِيَامَهُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ، فَشَارِكُوهُمْ فِي مَعِيشَتِكُمْ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْجِهَادِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ، فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ رَجُلَانِ: إِمَامُ هُدًى، وَ مُطِيعٌ لَهُ مُقْتَدٍ بِهُدَاهُ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي ذُرِّيَّةِ نَبِيِّكُمْ، فَلَا يُظْلَمُنَّ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ وَ أَنْتُمْ تَقْدِرُونَ عَلَى الدَّفْعِ عَنْهُمْ.
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي أَصْحَابِ نَبِيِّكُمُ الَّذِينَ لَمْ يُحْدِثُوا حَدَثاً وَ لَمْ يُؤْوُوا مُحْدِثاً، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَوْصَى بِهِمْ وَ لَعَنَ الْمُحْدِثَ مِنْهُمْ وَ مِنْ غَيْرِهِمْ وَ الْمُؤْوِيَ لِلْمُحْدِثِ
وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي النِّسَاءِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ، لَا تَخَافُنَّ فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً كَمَا أَمَرَكُمُ اللَّهُ. وَ لَا تَتْرُكُنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلِّيَ اللَّهُ الْأَمْرَ أَشْرَارَكُمْ وَ تَدْعُونَ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُمْ.
عَلَيْكُمْ يَا بَنِيَّ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ التَّبَارِّ، وَ إِيَّاكُمْ وَ النِّفَاقَ وَ التَّقَاطُعَ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّفَرُّقَ. وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ.
حَفِظَكُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ بَيْتٍ وَ حَفِظَ فِيكُمْ نَبِيَّكُمْ. أَسْتَوْدِعُكُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَيْكُمُ السَّلَامَ. ثُمَّ لَمْ يَزَلْ يَقُولُ «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» حَتَّى قُبِضَ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنَ الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لَيْلَةَ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ، لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ، سَنَةَ أَرْبَعِينَ مِنَ الْهِجْرَةِ.[۱۰]
«سپس فرمود: بنويس: بسم اللَّه الرحمن الرحيم. اين است آنچه على بن ابى طالب به آن وصيّت نموده است:
وصيّت مىكند، كه شهادت مىدهد به اينكه، خدايى جز اللَّه نيست، يكى است و شريكى ندارد. و محمّد بنده خدا و پيامبر اوست كه او را به هدايت و دين حق فرستاده تا بر همه اديان غالب كند اگر چه مشركين را خوش نيايد. نمازم و عبادتم و زندگى و مرگم براى خداى رب العالمين است، كه شريكى ندارد. به اين مطلب دستور داده شدهام و من از تسليم شدگانم.
سپس اى حسن! تو را و همه فرزندان و اهل بيتم را و هر كس از مؤمنين را كه اين نوشتۀ من به او مىرسد، به تقواى خداوند پروردگارتان وصيّت مىكنم. از اين دنيا نرويد، مگر آنكه اسلام را پذيرفته باشيد. همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و متفرق نشويد. من از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله شنيدم كه مىفرمود: «اصلاح بين افراد بهتر از نماز و روزه بسيار است، و كينه و فساد بين افراد زايلكننده دين است»، و قوّتى جز با كمك خداوند نيست. به فاميل خود توجه كنيد و با آنها ارتباط داشته باشيد، تا خداوند حساب را بر شما آسان كند.
خدا را خدا را، در باره ايتام در نظر بگيريد، دهان آنان را تغيير ندهيد و آن عده از يتيمان كه نزد شما هستند ضايع نشوند. از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله شنيدم كه مىفرمود: «هر كس مخارج يتيمى را بر عهده بگيرد تا او مستغنى شود، خداوند در مقابل آن بهشت را بر او واجب مىكند، همان طور كه به خورنده مال يتيم آتش را واجب مىنمايد».
خدا را خدا را، در باره قرآن در نظر بگيريد. در عمل به آن ديگران از شما سبقت نگيرند.
خدا را خدا را، در باره همسايگانتان در نظر بگيريد. كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله در باره آنان سفارش كرده است.
خدا را خدا را، در باره خانه پروردگارتان در نظر بگيريد. تا زنده هستيد از شما خالى نماند، كه اگر خانه خدا ترك شود به شما مهلت داده نمىشود. و كمترين چيزى كه قاصد بيت اللَّه با آن بر مىگردد، آن است كه گناهان گذشته او آمرزيده مىشود.
خدا را خدا را، در نظر بگيريد در باره نماز، كه بهترين عمل و ستون دين شماست.
خدا را خدا را، در نظر بگيريد در باره زكات، كه غضب پروردگارتان را خاموش مىكند.
خدا را خدا را، در نظر بگيريد در باره ماه رمضان، كه روزه آن سپرى از آتش است.
خدا را خدا را، در نظر بگيريد در باره فقرا و بيچارگان، با آنان در زندگى خود شريك شويد.
خدا را خدا را، در نظر بگيريد در باره جهاد در راه او با اموال و جان هايتان. در راه خدا دو نفر جهاد مىكنند: امام هدايت، و مطيع او كه به هدايت او اقتدا مىكند.
خدا را خدا را، در نظر بگيريد در باره فرزندان پيامبرتان. در بين شما مورد ظلم قرار نگيرند، در حالى كه قدرت بر دفاع از آنان داشته باشيد.
خدا را خدا را، در نظر بگيريد در باره آن دسته از اصحاب پيامبرتان، كه بدعتى ايجاد نكردهاند و بدعتگذارى را پناه ندادهاند. پيامبر صلى اللَّه عليه و آله در باره آنان سفارش كرده، و بدعتگذار از آنان و از غير آنان و پناه دهنده بدعتگزار را لعنت كرده است.
خدا را خدا را، در باره زنان و غلامان و كنيزانتان در نظر بگيريد. در راه خدا از ملامت سرزنشكنندهاى نترسيد، تا خدا شما را كفايت كند، و با مردم سخن نيك بگوئيد، همان طور كه خدا به شما دستور داده است.
امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد، تا در نتيجه ترك آنها خداوند امور را به دست اشرارتان بسپارد، و دعا كنيد ولى خدا شما را اجابت نكند.
پسرانم، بر شما باد بر ارتباط و بخشش و نيكى نسبت به يك ديگر. از نفاق و قطع ارتباط و قهر با يك ديگر و تفرقه بپرهيزيد. در نيكى و تقوى يك ديگر را كمك كنيد و بر گناه و دشمنى، يك ديگر را يارى ندهيد. تقواى خدا را پيشه كنيد، كه عذاب خداوند شديد است.
خداوند شما اهل بيت را حفظ كند، و پيامبرتان را در ميان شما حفظ نمايد. شما را به خدا مىسپارم و با شما خداحافظى مىكنم».
سپس امير المؤمنين عليه السّلام همچنان «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» مىفرمود، تا از دنيا رفت. و اين در اوّلين شب از دهه آخر ماه رمضان يعنى شب بيست و يكم، شب جمعه از سال چهلم هجرت بود.
نقش نماز در طبقه احکام
مهندسین، در بررسی پلان طبقات یک ساختمان مسکونی، هماهنگ با سطح موجود و سایر شرایط هر طبقه، و با در نظر گرفتن یک نظم علمی و نیاز سنجی ساکنان، فضاها و اتاق ها را تعریف می کنند. مثلاً، سرویس های بهداشتی در یک گوشه در نظر گرفته می شود که تهویه هوا در آن به خوبی انجام شود. یا فضای آشپزخانه به نحوی طراحی می شود که راحتی ساکنین تأمین باشد و پذیرایی و هال در جایی منظور می شود که با سایر قسمت ها هماهنگی داشته باشد. به گونه ای که هال، و موقعیت آن در ارتباط دادن بقیه فضاها و بهره وری بهتر از طبقه، دارای وضعیت خاصی است.
این مسئله، در تعیین و تدوین تک تکِ قسمت های طبقۀ احکام دین، به وسیلۀ شارع و مهندس ماهر دین متعالی اسلام منظور شده است. هریک از اجزای پلان این طبقه، دارای ویژگی مخصوص به خود می باشد و هر دستور العملی، اثر خاص خود را در بخشی از زندگی فردی و اجتماعی مردم آشکار می سازد.
به طوری که: وقتی به پلان طبقۀ احکام دقّت می کنیم، می بینیم هر یک از بخش های آن، مثل: خمس، زکات، امر به معروف، نهی از منکر، تولّی، تبرّی، جهاد، انفاق و … با جایابی و چینشی دقیق و منطقی و متناسب با اهمیت و موقعیتی که دارند، جایگاه ویژۀ خود را دارا می باشند. آن گاه، همۀ آن ها در یک ارتباط منظّم و موزون، موجب آسایش و سلامت زندگی بشر هستند.
رسول عظیم الشأن اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود:
الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّينِ فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ هَدَمَ الدِّينَ.[۱۱]
«نماز ستون دین است، پس هر که آن را ترک کند، دین را نابود کرده است».
جناب جابر از امام پنجم حضرت باقر (ع) نقل کرده که فرمود:
الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّينِ مَثَلُهَا كَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ يَثْبُتُ الْأَوْتَادُ وَ الْأَطْنَابُ وَ إِذَا مَالَ الْعَمُودُ وَ انْكَسَرَ لَمْ يَثْبُتْ وَتِدٌ وَ لَا طُنُبٌ.[۱۲]
«نماز ستون دین و مانند عمود وسط خیمه است، که اگر محکم باشد پایه ها و طناب ها محکم خواهند بود، هنگانی که عمود وسط بیفتد، هیچ پایه و طنابی فایده نخواهد داشت».
هم چنین، از جان جانان، امیر صالحان و مؤمنان، علی (ع) گزارش شده، که فرمود:
الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّينِ وَ هِيَ أَوَّلُ مَا يَنْظُرُ اللَّهُ فِيهِ مِنْ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ فَإِنْ صَحَّتْ نُظِرَ فِي بَاقِي عَمَلِهِ وَ إِنْ لَمْ تَصِحَّ لَمْ يُنْظَرْ لَهُ فِي عَمَلٍ وَ لَا حَظَّ فِي الْإِسْلَامِ لِمَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ.[۱۳]
«نماز ستون دین و نخستین عمل فرزند آدم است که خدا به آن نظر می کند. پس، اگر صحیح باشد، در باقی اعمالش به حساب می آید. و گر نه، بقیۀ اعمالش در نظر نمی آید و برای تارک نماز بهره ای در اسلام نیست».
اگر بخواهیم اهمیت و نقش نماز را بیشتر بیان نماییم، میتوانیم از روایت زیبایی بهره بگیریم که نماز را به عنوان «حمام روح» معرفی مینماید، که اگر روزی پنج نوبت خود را در چشمه سار عبودیت از راه نماز شست و شو دهیم، دیگر آلودگی های روحی دامن گیرمان نمیشود و قلب آلوده و کدر نمیماند.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَوْ كَانَ عَلَى بَابِ دَارِ أَحَدِكُمْ نَهَرٌ فَاغْتَسَلَ فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْهُ خَمْسَ مَرَّاتٍ أَ كَانَ يَبْقَى فِي جَسَدِهِ مِنَ الدَّرَنِ شَيْءٌ قُلْنَا لَا قَالَ فَإِنَّ مَثَلَ الصَّلَاةِ كَمَثَلِ نَهَرِ الْجَارِي كُلَّمَا صَلَّى صَلَاةً كَفَّرَتْ مَا بَيْنَهُمَا مِنَ الذُّنُوبِ.[۱۴]
«رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: هرگاه بر در خانۀ یکی از شما نهر آبی باشد و هر روز پنج بار خود را در آن بشوید، آیا در بدنش چرکی میماند؟ گفتیم نه! فرمود: نماز مثل همان نهر جاری است که هر کس آنرا به جای آورد، تمامی کردار زشت او از بین میرود».
بدین جهت، به لحاظ ویژگی های خاص نماز، در بین همۀ اعمال و رفتار عبادی، جا دارد به گونۀ اختصاصی، در بارۀ نقش آن سخن بگوییم.
برش نماز
از نماز برش های متفاوتی می توان نمایش داد، در ترسیم خواصّ این رفتار زیبا، به عنوان مهم ترین بخش احکام عملی، پی می بریم که نماز، یکی از پرشکوه ترین نمونههای عملیِ دین خدا است. این حکم با ارزش، حساس ترین بخش مجموعۀ دسنورات عملی دین خداست و به عنوان مرکز ثقل و محور اعمال عبادی، از نقشی فوق العاده برخوردار است. تا جایی که، در بین همۀ این دستورات، نماز ستون دین، معراج مؤمن، میزان دین داری، معیار ایمان و راز قبولی سایر اعمال شناخته شده است و هیچ عملی بدون آن از جانب خداوند پذیرفته شدنی نیست.
اعلَم أنَّ الصَّلاةَ عَمُودُ الّدين، وَ هِيَ أوّلُ ما يُحاسَبُ العَبدُ عَليها، فَإن قُبلَت قُبِلَ ما سِواها، وَ إن رُدَّت رُدَّ ما سِواها.[۱۵]
«بدان که نماز پایه دین است و اولین چیزی است که حساب بنده با آن رسیدگی می شود. پس اگر نماز قبول شد، بقیه اعمال قبول می گردد و اگر رد شود، بقیه اعمال هم رد شده است».
نماز، با دو ویژگی نفی و اثباتیِ مخصوص به خود، عمیقترین تأثیر مثبت را بر انسان میگذارد. به این معنی: که از یک طرف، در جنبۀ نفی، موجب باز دارندگی و پرهیز از گناه و معصیت میشود، که گناه و معصیت خود، مانع بزرگ در راه سعادت است. چنانکه در قرآن میخوانیم:
وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر.[۱۶]
«نماز را به پای دار که همانا نماز از فحشا و زشتی باز میدارد».
از طرفی دیگر، در جنبۀ ایجابی و اثباتی، نماز عالیترین عامل و محرک رفتارهای نیکوی اخلاقی و کارسازترین عملی است که موجب تهذیب نفس و نورانی شدن روح میگردد. در این حال، معراج مؤمن صادق میآید (الصّلاة معراج المؤمن).
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون، الَّذينَ هُمْ في صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ.[۱۷]
«به راستی مؤمنین رستگارند، آنان که در نمازشان خشوع میورزند».
نماز، چنان روشنی و صفای قلب میآورد، که برای نماز گذار غیر قابل انکار است. روشنی بخشیِ این فعل زیبای عبادی و تأثیر آن را ، همۀ نماز گزاران، در زندگی شخصی خود، کم و بیش تجربه کردهاند.
آنگاه که مصلّی در حال راز و نیاز با خالق مهربان خویش است، چنان شعله های اتصال با کمال مطلقِ هستی تمام وجودش را فرا می گیرد، که از همه چیز غیر از او بریده می شود و به سوی عظمت و لذت بی انتها پرواز می کند. در این حال، بنده با تمام وجود، خالق خویش را وجدان می نماید و بلا واسطه و رو در رو، با معبودش سخن می گوید.
این اتصال بی مثال، که شخصی است و باید هر کس خود آن را تجربه کند، تا بتواند لذتش را بچشد، دریافتی وجودی و نافذ میباشد که در آن وضعیت، خدا به گونهای وصف ناکردنی، نمایانده و شناسانده میشود و معرفتش شهود میگردد. نماز خالص، ارتباط انسان را با خدا، چنان عالی بر قرار میسازد، که این دریافت بینظیر و نشاط بخش، با هیچ لذّت دیگری قابل مقایسه نیست.
پر واضح است، که هدف همۀ پیامبران الهی این بوده، که دست بشر را به سوی خدا دراز کنند و با نشان دادن روش عبادت و بندگی، بین انسان و خدا را پیوند زنند. نیز، پیش از این گفته شد، که آیات قرآن هم در یک هدف مشترک با انبیای الهی، در همین راستا نازل گشته؛ خدا و انسان، محوری ترین موضوعات قرآنی است و این کتاب مقدس با نام خدا (الله) آغاز و با نام انسان (ناس) ختم می شود. یعنی این که: تمام آیات قرآنی، نازل شده تا بین خدا و انسان ارتباط بدهد و بشر را از عالم خاک، به قلۀ افلاک عروج دهد.
هنگامی که بنده در نماز است، این هدف والا کاملاً موجود و نقد می شود. نماز به تنهایی، به عالی ترین صورت و با یک وضع وصف ناپذیر و زیبا، تحقق بخش این آرمان سترگ و این پیوند سرشار از شکوه و عظمت بین خلق و خالق است.
آری! در نماز اتصال بین زمین و آسمان برقرار می گردد و اوج زیبایی و ارتباط و دلدادگی، بین مخلوقی بی اندازه ضعیف و فقیر، با معبودی بی نهایت قوی و غنی، به نمایش گذاشته می شود (يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ)[۱۸].
با این وصف، اجازه دهید از آن ها که نسبت به این عمل قشنگ و شکوهمند سستی و بی توجهی می کنند، بپرسم: که آیا واقعاً حیف نیست، انسان خود را از این نعمت سرشار و فوق العاده گوهرین و ارزشمند محروم سازد و از این منبع لذّت و کمال بی بهره بماند!؟
آیا این بزرگ ترین ظلم به خویشتن نیست، که از این لطف سرشار خدای متعال و این فرصت طلایی، که خالق مهربان عالم در اختیار بشر قرار داده و با گویا کردن زبان به ذکرش، اجازۀ هم سخن شدن و نجوا نمودن با خودش را به ما ارزانی داشته، خود را بی نصیب بگذاریم!؟
فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّين؛ الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُون.[۱۹]
«پس واى بر نمازگزاران، آن ها كه از نمازشان غافلند».
[۱] . الأمالي( للصدوق)، ص ۴۰۰.
[۲] . دعائم الإسلام، ج۱، ص ۵۸.
[۳] . الكافي (ط – الإسلامية)، ج۲، ص ۷۸.
[۴] . طَلَبُ الْجَنَّةِ بِلَا عَمَلٍ حُمْق (غررا لحکم).
[۵] . عِلْمٌ بِلَا عَمَلٍ كَشَجَرٍ بِلَا ثَمَرٍ (غرر الحکم).
[۶] . صف/ ۲و۳.
[۷] . كهف/۱۱۰.
[۸] . قَالَ إِنِّي وَ اللَّهِ لَأُحِبُّ رِيَاحَكُمْ وَ أَرْوَاحَكُمْ فَأَعِينُونِي عَلَى ذَلِكَ بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّ وَلَايَتَنَا لَا تُنَالُ إِلَّا بِالْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ وَ مَنِ ائْتَمَّ مِنْكُمْ بِعَبْدٍ فَلْيَعْمَلْ بِعَمَلِه. (کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۸، ص ۲۱۲).
[۹] . يَا خَيْثَمَةُ أَبْلِغْ مَنْ تَرَى مِنْ مَوَالِينَا السَّلَامَ وَ أَوْصِهِمْ بِتَقْوَى اللَّهِ الْعَظِيمِ وَ أَنْ يَعُودَ غَنِيُّهُمْ عَلَى فَقِيرِهِمْ وَ قَوِيُّهُمْ عَلَى ضَعِيفِهِمْ وَ أَنْ يَشْهَدَ حَيُّهُمْ جِنَازَةَ مَيِّتِهِمْ وَ أَنْ يَتَلَاقَوْا فِي بُيُوتِهِمْ فَإِنَّ لُقِيَّا بَعْضِهِمْ بَعْضاً حَيَاةٌ لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا يَا خَيْثَمَةُ أَبْلِغْ مَوَالِيَنَا أَنَّا لَا نُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِلَّا بِعَمَلٍ وَ أَنَّهُمْ لَنْ يَنَالُوا وَلَايَتَنَا إِلَّا بِالْوَرَعِ وَ أَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمَّ خَالَفَهُ إِلَى غَيْرِهِ. (همان، ج ۲، ۱۷۵).
[۱۰] . كتاب سليم بن قيس الهلالي، ج۲، ص:۹۲۵ تا ۹۲۸.
[۱۱] . عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية / ج۱ / ۳۲۲.
[۱۲] . المحاسن / ج۱ / ۴۴.
[۱۳] . دعائم الإسلام / ج۱ / ۱۳۳.
[۱۴] . فيض كاشانى، محمد محسن، الوافی، اصفهان، ناشر: كتابخانه أمير المؤمنين (عليه السلام)، سال ۱۴۰۶ ق، ج۷، ص ۳۱.
[۱۵] . المقنع (للصدوق)، ص ۷۳.
[۱۶] . عنکبوت / ۴۵.
[۱۷] . مؤمنون / ا و ۲.
[۱۸] . فاطر / ۱۵.
[۱۹] . ماعون / ۴ و ۵.
و من الله توفیق